Za razliku od većine prirodnih lečilišta u našoj zemlji, čiji su prirodni potencijali otkriveni i iskorišćavani još u doba starih Rimljana, Banja Ždrelo imala je drugačiju sudbinu.
Prilikom istraživanja naslaga uglja na ovom području 1986. godine iz bušotine je izbio jak mlaz termomineralne vode čija temperatura na površini vode iznosi oko 42C. Voda dolazi sa dubine od 180 m gde temperatura prelazi 80 C stepeni. Pošto prolazi kroz hladne slojeve zemlje na površini postiže i zadržava konstantnu temperaturu od 42C i leti i zimi.
S obzirom da je reč o prirodnom lečilištu koje je, zaista spram većine drugih, otkriveno praktično „juče“, neverovatno je koliko je veliku popularnost ono postiglo u tako kratkom periodu. Da li je ta popularnost došla tako brzo zbog povoljne i atraktivne lokacije ove banje, ili zbog zanimljivosti i velikih turističkih ponuda koje nudi ili zbog samog veoma lekovitog toplog izvora, otkrijte sami.
Do ovog otkrića lekovitog izvora tople mineralne vode na području Banje Ždrelo, došlo se sasvim slučajno i po tome se ova banja izdvaja od većine u našoj zemlji, čiji su lekoviti izvori uglavnom otkrivani zahvaljujući životinjama (stoka koja je izvođena na ispašu valjala bi se u lekovitom blatu i kvasila u lekovitim vodama, te bi seljaci vrlo brzo primećivali razne promene na svojim životinjama, bolesne bi se oporavljale brže, one starije bi se koliko-toliko podmlađivale i obnavljale snagu…).
Prilikom jednog istraživanja otkrivenih naslaga uglja, naišlo se na jedan krajnje neobičan izvor veoma tople vode koja se pušila. Voda nije bila neobična samo zbog toga to se pušila i bila veoma vruća, već je iz nje dopirao i jak, neprijatan miris. Oni koji su prvi naišli na ovaj izvor opisali su taj miris kao miris pokvarenih jaja. Svima onima koji imaju nekakvih hemijskih iskustva i znanja verovatno je odmah očigledno da je taj „miris pokvarenih jaja“ zapravo bio miris sumpora. Stručne hemijske analize su to potvrdile, a potvrđeno prisustvo velike količine sumpora u ovoj vodi samo je pokazalo koliko je ova voda lekovita i značajna. Nakon ovog otkrića i stručnih hemijskih analiza koje su ukazale na značaj ove vode, nije su dugo čekalo sa iskorišćavanjem ovog lekovitog izvora i izgradnjom jedne atraktivne banje, jednog popularnog turističkog prirodnog lečilšta.
Brzom razvoju i popularnosti ove banje doprinela je i sama njena geografska lokacija, jer ona se nalazi u prelepom priodnom okruženju – na samom ulazu u popularnu Gornjačku klisuru. Mnogi veruju, pa se tako i raširila legenda, da je ova banja svoje ime dobila upravo po tom neobičnom položaju, na ulazu u samu klisuru (nalikuje da se nalazi u kakvom ždrelu), međutim isitina o njenom imenu je malo drugačija.
Naime, ona ime nosi po nekadašnjem srednjovekovnom gradu, ostaci tvrđave koja se nekada u njemu nalazila i dan danas postoje i predstavljaju jedan od atraktivnih kulturno-istorijskih spomenika u ovim krajevima. Da li je sama tvrđava koju prati neobična istorija dobila ime Ždrelo, baš po svom neobičnom položaju, jer i ona se poput banje nalazila na ulazu u Gornjačku klisuru nije poznato.
Bilo kako bilo, zanimljivo je da je tvrđava Ždrelo po kojoj je banja dobila ime nekada davno bila uporište bugarskih vođa Kudelina i Drmana. Smešteni na sigurnom u ovoj tvrđavi, u njoj su kovali planove i iz nje su spremni kretali u napade na okolne države poput kraljevine Mađarske i Dragutinove Sremske kraljevine. 1285. godine Vladislav IV Arpad pokušao je da im stane na put, ali je i on kao i mnogi drugi doživeo poraz od ova dva bugarska velikaša; njegov poraz desio se u samoj Gornjačkoj klisuri. Dragutina je takođe inspirisao ovaj pokušaj da se Kudelin i Drman poraze, pa je hteo i sam da pokuša da ih pokori, međutim to mu nije pošlo od ruke, sve dok mu se u toj nameri nije pridružio i Milutin. Tek udruženi, uspeli su da zauzmu celo Ždrelo i Braničevo porazivši bugarske velikaše, Kudelina i Drmana. Istorija celog ovog kraja u kojem je lepo ušuškana Banja Ždrelo bila je veoma burna, zbog toga nije ništa neobično što su od tvrđave Ždrelo do dana današnjeg sačuvani samo ostaci ruševina. Ti ostaci nalaze se na nekoliko poznatih lokaliteta: Jezevac, Jerenina kula, Dasu Mik i Uzengija. Ove ruševine danas su jedan od omiljenih kulturno-istorijskih spomenika i glavna atrakcija svih posetilaca Banje Ždrelo.
I pored toga što su prirodni lekoviti potencijali ove banje otkriveni u novije vreme, na području na kojem se ona nalazi provejava nekakav tradicionalni duh i svi ti burni događaji nastavljaju da žive kroz mnogobrojne kulturno istorijske spomenike koji se svuda u okolini nalaze. Iako istorija iskorišćavanja lekovitog izvora Banje Ždrelo ne seže u prošlost starih Rimljana, ona je razvila svoju popularnost kao da iza sebe ima upravo jednu tako dugu tradiciju.
S obzirom na njenu lekovitost, verujemo da će jednu tako dugu tradiciju u lečenju, Banja Ždrelo, tek ostvariti.
