„Vreme što ga Sunce upotrebljava da obiđe svoju stazu, ekliptiku, nije jednako onom vremenu što ga Sunce treba da, polazeći od proletnje ravnodnevice i obišav ekliptiku, stigne opet u tu ravnodnevnicu…Zato mora svaki kalendar koji hoće da ostane u vezi sa životom prirode, uzeti tropsku godinu za svoju osnovnu veličinu“. Ovo objašnjenje Milutina Milankovića napisano u knjizi „Kroz vasionu i vekove“, pomaže nam da shvatimo zašto imamo prestupnu godinu koja traje jedan dan duže.
Vreme potrebno da Zemlja obiđe oko Sunca prema referentnoj tački u odnosu na koju se određuje puni obilazak određuje nekoliko godina donekle različite dužine trajanja.
U odnosu na sistem dalekih zvezda, Zemlja obiđe oko Sunca za 365 dana 6 sati 9 minuta i 9,76 sekundi i to je zvezdana ili siderička godina. Dok vreme koje protekne između dva uzastopna prolaska Sunca kroz proletnu tačku iznosi 365 dana 5 sati 48 minuta i 46 sekundi, i to je tropska ili Sunčeva godina.
Zato da bismo negde smestili tu četvrtinu dana i održali ritam između kalendarske i Sunčeve godine, svake četvrte godine februaru dodajemo jedan dan i godinu nazivamo prestupna.
Svi kalendari su proizvoljni
Prema nekim podacima, danas se u svetu koristi više od 40 različitih kalendara, a mnogo više ih je korišćeno, a još više otkriveno. Kalendar se može definisati kao bilo koji sistem za deljenje vremena tokom jednog dužeg perioda i uređivanje takvih podela u određeni raspored. Svrha mu je bila da bude vremenski plan koji drži ljude na okupu i olakšava pristupanje zajedničkim planovima.
Sama reč potiče od latinskog calendarium koji označava spisak dugova, spisak kamata koje je poverilac ima da primi od svojih dužnika svakog prvog u mesecu. Ali osim ovih svetovnih, materijalističkih pobuda, ljudima je trebao kalendar da bi odredili datume verskih praznika.
Pored podele na verske i svetovne, kalendare je moguće podeliti na one koji se zasnivaju na posmatranju kretanja Zemlje, ili Meseca, ili Zemlje i Meseca, ili kretanja zvezda. No, kako god da su merili vreme, u raznim civilizacijama, relativno rano, bez međusobnog uticaja, svi su došli do saznanja koliko traje godina.
Egipćani su prvi ustanovili da nam je potrebna prestupna godina
Egipćani su pre od drugih rešili praktičan problem – i to uz pomoć Nila koji je bio ritam njihovog života. Oni su veoma rano ustanovilii da 12 meseci od po 30 dana mogu da sačine veoma koristan kalendar godišnjih doba, a da se na kraju doda još pet dana, dana izvan meseca, kojima su se, redom, slavili rođendani Ozirisa, Horusa, Izide, Tifona i Neftisa, kako bi se dobila godina od 365 dana.
To je bila građanska ili nilska godina koju su Egipćani počeli da koriste još 4241. godine pre nove ere. Međutim, ova sideralna godina bila je kraća od stvarne Sunčeve godine, pa su izračunali da ukoliko žele da vrate Novu godinu na stvarni početak, svake četiri godine moraju da dodaju još jedan dan.
Sem toga, oni su uveli u upotrebu podelu dana na 24 časa, koju su imali i Vavilonjani, kojima treba da zahvalimo što vreme merimo i po intervalima od sedam dana kojima vladaju Sunce, Mesec, Merkur, Venera, Mars, Jupiter i Saturn.
Olimpijada i prestupne godine
Stari Grci su imali 12 lunarnih meseci, a svake druge godine dodavali su po jedan mesec da bi se uskladili sa solanom godinom od 365 dana. Međutim, Heleni su svoje datiranje vremena počeli prema olimpijskom, četvorogodišnjem periodu koji je počeo 776. godine pre Hrista, kada su održane prve olimpijske igre. Period od jedne do druge Olimpijade omogućavao je da se tokom tog kruga lunarna godina dovede u tačniji sklad sa solarnom.
Slučajno ili namerno, Olimpijske igre se i danas održavaju svake prestupne godine
A onda su na scenu stupili Rimljani
U svakoj od velikih civilizacija Antike vršeno je usavršavanje kalendara na osnovu svojih ili tuđih osmatranja. Ali tako nije bilo sa Rimom. Oni su imali lokalni kalendar grada Rima koji je imao 10 meseci. Šest meseci je imalo 30, a četiri 31 dan, pa je to davalo 304 dana. Godina je počinjala u martu, a završala se u decembru, desetom mesecu. Kako se vreme računalo preostalih 61 dan, ne zna se pouzdano.
Po legendi, drugi rimski kralj, Sabinjanin Numa Pompilije, dodao je još dva meseca, januar i februar. U želji da zavede red u haotično stanje u tadašnjoj rimskog državi, Julije Cezar je odlučio, između ostalog, da izvrši i reformu kalendara, jer je u vreme kada je postavljen u kolegijum pontifeksa godina trajala 445 dana, a nazivana je annus confusionis. Prilikom posete Rimu poslednje vladarke Egipta, Kleoptare VII, u čijoj se pratnji našao astronom Sosigen, Julije Cezar je iskoristio priliku i poverio mu da reformiše kalendar.
Po Sosigenovoj zamisli, kalendar bi počeo da se koristi 1. januara 45. godine pre Hrista. Imao bi, tri godine po 365 dana, a svaka četvrta bi bila prestupna i imala 366 dana. Julije Cezar je izdao edikt kojim je usvojena i ozakonjena ova reforma. Nije prošlo ni godinu dana od stupanja na snagu novog kalendara, a zahvalni Senat je usvojio predlog da se mesec Kvintilis, mesec u kome je rođen pokretač i zakonodavac kalendarske reforme, Julije Cezar, nazove po njemu – juli.
Međutim, četvorogodišnji ciklus prestupnih godina Rimljani su nešto pogrešno primenili pa je došlo do greške od tri i više uračunata dana u periodu od 36 godina. Grešku je otklonio imperator Oktavijan Avgust u periodu od 8. godine pre Hrista do 8. nove ere izostavljanjem prestupnih godina. Zahvalni Senat i rimski narod je onda odlučio da mesec sekstilus po imperatoru dobije ime avgust.
Da ne bi ni po čemu zaostajao za Julijem Cezarom, novoimenovanom mesecu je trebalo dodati jedan dan, da bi bio jednak julu, i taj dan je uzet februaru koji je ostao sa 28 i samo je u prestupnoj godini imao 29 dana. A da se ne bi napravio niz od tri meseca sa 31 dan, septembru je uzet jedan i prebačen u oktobar. I pored svih naknadnih izmena ovom kalendaru je ostalo ime reformatora, pa se on do danas naziva julijanski kalendar, koga se, kao što znamo, pridržava Srpska pravoslavna crkva.
Ali to nije bio kraj problema
Na prvom vaseljenskom saboru hrišćanske crkve u Nikeji 325. godine, jedno od pitanja od kojih se očekivalo da ujedini svet bilo je određivanje datuma Uskrsa. Jednoobrazni datum je određen na taj način da ostane u okviru tradicionalnog lunarnog kalendara, kao i da obezbedi da se Uskrs uvek slavi u nedelju.
Za ključni datum, prolećnu ravnodnevicu, od koje se računao Uskrs, na prvom Nikejskom saboru određen je 21. mart. Ali godina koju je Julije Cezar propisao, a koja je od tada važila u gotovo celoj zapadnoj civilizaciji, nije bila dovoljno precizna mera za solarni ciklus. Važeća solarna godina bila je za 11 minuta i 14 sekundi kraća nego 365 i jedna četvrtina dana julijanske godine. Zbog toga su datumi u kalendaru postepeno izgubili potrebnu vezu sa događajima koje uslovljava Sunce, kao i godišnjim dobima.
Ponovo reforma
Naime, 1582. godine, julijanskog kalendara, prolećna ravnodnevica se pomerila na 11. mart. Sama ta činjenica možda i ne bi sama po sebi bila dovoljan razlog za reformu kalendara, ali potreba utvrđivanja tačnog datuma Uskrsa je svakako bila. Jer da bi se odredio datum tog najvažnijeg hrišćanskog praznika neophodno je da budu ispunjena tri uslova – jedan solarni, drugi lunarni i treći konvencionalni.
Zato je papa Grgur 13 prihvatio savete svojih astronoma te je dekretom odredio da se 4. oktobar proglasi 15. i ravnodnevicu vratio na 21. mart. Da se ubuduće ne bi dogodilo isto kašnjenje ravnodnevice, odlučeno je da se umetnuti dan za prestupnu godinu izostavi u svim stotim godinama, osim onima koje su deljive sa 400.
Tako su 1600. i 2000. godina bile prestupne, ali ostale stote godine to nisu bile i neće biti, pa se tako razlika sa julijanskim kalendarom od početnih 10 povećala na 13 dana, jer je u proteklih 400 godina po njemu bilo tri prestupne godine više. Isto će se dogoditi i 2100. godine kada će se razlika povećati na 14 dana.
